Eule
S a a r b r ü c k e r   B i b l i o t h e k
(http://www.jura.uni-sb.de/projekte/Bibliothek)
Erstveröffentlichung:

Joannes Paulus Bauer



RELIGIO PACIS - PAX RELIGIONIS (2)

DE EDICTO NAMNETENSI



Prolegomena


Ut ea quae sequuntur a lectoribus benevolis melius intellegantur, oportet in initio parvas explicationes de institutis regni francogallici nec non de factionibus in scaena historiae agentibus praebere.

De quibusdam institutionibus Regni Francogallici saeculo 16º vigentibus.


1. Francogallia initio saeculi 16i est monarchia hereditaria, rex non electione sed iure hereditario destinatur, id quod illo proverbio: «rex mortuus est, vivat rex» (Le roi est mort, vive le roi!) luculenter demonstratur: eo puncto temporis quo rex moritur ex lege successor eius est rex, non eget institutione quadam neque saeculari neque ecclesiastica. Dignitate sacrali rex novus unctione chrismatis sacrae augetur, quae unctio a dignitario ecclesiastico impertitur et more tralaticio Remis (Reims) celebratur. A iure succendendi mulieres lege consuetudinaria que «Lex Salica» nuncupatur exclusae sunt. Vera Lex Salica est instrumentum quo iussu regis Chlodovici circiter annum 510um consuetudo iuris vigens apud Francones Salicos scripto redactum est. Pars huius consuetudinis erat regula iuxta quam «terra salica» ad mulieres hereditate trasmitti non potuit. Incipiente saeculo 14º iurisconsulti regis Franciae hanc regulam etiam ad successionem regis mortis causa extendendam esse asseverabant. Inde oritur lex fundamentalis regni quae in bello centum annorum inter Anglos et Francogallos et iterum in fine saeculi 16i summi ponderis erat. Si ergo rege mortuo tantum filiae vel filiarum filii superstites sunt, rex est frater regis aut si frater iam mortuus est, filius fratris.

2. Potestas legislativa illis temporibus imprimis competit regi, leges regiae sub nomine «Edicti» (Édit) promulgantur; ut melius distingui queant, indicatur locus quo rex eis subscripsit, inde textus qui nostris studiis submittitur «Edictum namnetense» (Edit de Nantes) vocatur, quia die 30º mensis Aprilis anno 1598º a rege Henrico quarto subsignatus est. [1]

3. Rex hisce temporibus iam non est legibus absolutus. Cum agitur de legibus fundamentalibus regni abrogandis aut de tributis novis imponendis eget consensu Statuum generalium regni (les États généraux du royaume). Constant Status generales deputatis trium «Statuum» id est cleri, nobilitatis et «Tertii Status» (le Tiers État) cui adnumerantur ii qui nec nobiles nec clerici sunt.

4. Magnas partes agunt Parlamenta (les parléments) [2]. Non sunt coetus deputatorum sicut vocabulum ubique fere terrarum hodie usurpatur, sed tribunalia quibus potestas iudiciaria a rege delegatur. Octo Parlamenta in regno sunt, maximi momenti est rei natura Parlementum in urbe Lutetia Parisiorum (Paris). Iudices ea de causa a rege quodam modo independentes sunt, quia munus iudicis ab eo emerunt. Hodie vix mente fingi potest, sed in Francogallia antiqui regiminis multa munera et officia venales erant. Pecunia empta munera etiam testamento ad filios vel cognatos vel affines (masculini generis scilicet) transmitti poterant, sub ea condicione ut studia iuridica feliciter explevissent. Parlamenta sunt custodes potestatis legislativae regiae, quia eis acta legislativa regis vel consilii regis in tabulis perscribenda sunt. Decursu temporis sibi quasi ius censurae arrogaverant; legem examini submittendo utrum cum aliis legibus bene congrueret, interdum perscriptionem recusabant, regi monita (rémontrances) opponentes. Regi repugnantiam superare licebat caerimonia quae nomine satis mirabili «Lectus iustitiae» (Lit de justice) nominabatur.

De tribus factionibus


De factione catholica

5. Rex Fracogalliae titulo Regis Christianissimi insignitus est. Praestans officium eius est defensio Ecclesiae catholicae contra quemvis hostem. Quo non obstante, relationes inter reges Francogalliae et Pontificem romanum non sine tensionibus et dissidiis sunt. Nota est lis inter Bonifatium VIII et Philippum qui pulcher nominabatur, captivitas babylonica papatus in Avenione, pugna cum Iulio II de dominatu in Italia. Iam saeculo 15º a multis hominibus bonae voluntatis iudicium criticum de moribus ecclesiasticorum, de divitiis praelatorum, de corruptione Curiae romanae proferebatur. Lutherus alte clamans non confestim tantos asseclas invenisset nisi multis hominibus persuasum fuisset, Ecclesia reformatione «in capite et membris» egere. In Germania Reformatio quae dicitur est motus spiritalis simul ac politicus; desiderium pium et profundum reditus ad puritatem priscorum christianorum iungitur cum cupiditate principorum et liberarum civitatum Imperii bona ecclesiastica spoliandi. Caput Imperii, id est Imperator initio infirmus est, postea solutionem bellicam quaerit, in fine perdit. In Francogallia mortuo Henrico secundo incipit regnum regum debilium, una cum populo et territorium in partes scinditur. Ad rem catholicam defendendam domus Lotharingica ducum de Guise exstat, homines fortes, bellici, opulentes, potestatis cupidi. A hac familia pendet sors factionis catholicae, quia tantum duces Lotharingiae satis magnam copiam pecuniae ad bellum gerendum et ducendum praebere possunt; domo de Guise exstincta, factio omne robur perdit. Secundum fulcimen rei catholicae est urbs Lutetiae Parisiorum cum studiorum universitate Sorbonnensi. Cives huius urbis quasi elementum democraticum praebent, aliquo tempore motuum vera eversione regimen et populare et strenue catholicum instituunt. Factio catholica sub ducibus de Guise sub nomine «Ligae» constituitur. Lex fundamentalis regni ut regnum via hereditaria transmittatur, ex qua bona sors Francogalliae per totum medium aevum pendebat, ab asseclis Ligae non iam agnoscitur.
Anno 1593º textus ab anonymo scriptus, qui sub nomine «Le dialogue du maheustre et du manant» [3] publici iuris factus est, quo nova doctrina hisce verbis exponitur :
Veri coronae heredes sunt ii, qui digni sunt, signum Dei gestare. Si Deo placet, nobis dare regem nationis francogallicae, benedictus sit nomen eius; si de Lotharingia, benedictus sit nomen eius; si Hispanus, benedictus sit nomen eius; si Germanus, benedictus sit nomen eius. Cuiusvis nationis sit nihil refert, si tantum catholicus sit, plenus pietatis et iustitiae, ut a manu Dei missus. Nobis cordi est religio, non natio. [4]
Si haec doctrina viget, domus regia in summo discrimine est, quia rex impius aut apostata legitimitatem amittit, tyrannus fit, cui resistere ius immo officium subditorum est. Quidam scriptores aperte docere audent, regem apostatam interficere bonum opus, Deo placens esse. Permanet tandem quaestio: Quo modo manus Dei cognoscitur, fortasse voce papae?


De Calvinistis sive Hugenotis.

6. Lutherus putabat, novas communitates credentium qui suae doctrinae adhaerebant, principibus saecularibus commendandas esse. Inde ortus est summus episcopatus, qui dicebatur, principis, inde intellegitur illa regula iuridica secundum quam dominus territorii de religione subditorum decernit: Cuius regio, eius religio. Omnino aliter docebat Ioannes Calvinus, qui putabat quasi deductione theologica constitutionem communitatum calvinisticarum statuere posse. Communitas credentium ab initium praebet aspectum democraticum permixtum cum elementis aristocraticis: credentes sibi eligunt pastores et presbyteros qui praesunt communitati, communitates uniuntur synodis regionalibus, supremum institutum est synodus nationis. Quod maximi momenti est: haec compages nullo modo pendet a forma rei publicae, sub monarcha vel melius dicamus praeter monarcham eodem modo exsistere potest ac in civitate formae democraticae, e. gr. Genavae. Libertas a re publica potestne fieri libertas contra rem publicam, id est ius resistendi potestatibus sublimioribus? Calvinus ipse caute respondit:
«Verum utcumque ipsa hominum facta censeantur, Dominus tamen per ea suum seque opus exequebatur, quam sanguinaria Regum insolentium sceptra confringeret, ac intolerandas dominationes everteret. Audiant principes et exterreantur. Nobis autem interim summopere cavendum, ne illam plenam venerandae maiestatis magistratuum authoritatem, quam Deus gravissimis edictis sanxit, etiamsi apud indignissimos resideat, et qui eam sua nequitia, quantum in se est, polluunt, spernamus aut violemus. Neque enim, si ultio Domini est effrenatae dominationis correctio, ideo protinus demandatam nobis arbitremur, quibus nullum aliud quam parendi et patiendi datum est mandatum. De privatis hominibus semper loquor. Nam siqui sint 'populares magistratus' ad moderandum regum libidinem constituti, adeo illos ferocienti regum licentiae pro officio intercedere non 'veto', ut si regibus impotenter grassantibus et humili plebeculae insultantibus conniveant, eorum dissimulationem nefaria perfidia non carere affirmem: quia populi libertatem, cuius se Dei ordinatione 'tutores' positos norunt, fraudulenter produnt.» [5]
Attente legenti patet hoc textu more cladestino portam apertam esse ad resistentiam agendam. Calvinus enim qui sint illi «populares magistratus» acrius non definit. Inde fit ille foedus inter nobiles et simplices homines religionis calvinisticae quo factio hugenotica nata est. [6] Firma fides calvinistica cum arte bellica nobilium iuncta regibus et factioni catholicae mox magnum periculum praebet. Calvinisti non minus bellicosi, strenui, crudeles, difficiles tractatu sunt ac catholici. Exercitium religionis catholicae quam «idololatriam» nominant in locis a se expugnatis minime tolerant.

De «politicis»

7. Tertia factio quae iam a coaevis factio «politicorum» nominabatur, paucis sed doctissimis et perspicacissimis viris constat, quibus iam mature persuasum erat, rem publicam a dissensione factionum religiosarum servandam esse. Inter eos eminet Michael Ospitalis [7] (Michel de L’Hospital) qui natus est anno 1503º et mortuus anno 1573º est, remotus ab officio et cunctis factionibus quin etiam regi invisus. Ospitalis studiorum curriculo iuris civilis in Italia expleto, litteris latinis deditus, iurisconsultus et poeta fiducia Catherinae a Medicis regis Henrici secundi viduae et procuratricis regni ad dignitatem Cancellarii regni evectus est. Fervens assecla Erasmi Rotterodami – qui ipse in fine vitae et catholicis et lutheranis odio fuit – auctoritatem regis augendo et colloquia inter factiones instuendo pacem restituere posse putatabat. Homines fiduciam collocantes in rationem semper proni sunt ad credendum ceteros homines sibi similes esse, et ea de causa non agunt rationaliter. Vita ipsa illis errorem eripere solet. Ospitalis, ut multi coaetanei, spem fovebat fore, ut Concilio generali unitas Ecclesiae restitueretur. Si quando decretis Concilii abusus in Ecclesia christiana vigentes, quibus catholici et acatholici simul cruciarentur sublati essent – sic cogitabat – quaestiones dogmaticae liberae disputationi theologorum relinqui possent. Nimis bene cogitabat de theologis. Concilium Tridentinum quod tantas expectationes suscitavit, de definitionibus theologicis agere coepit, haereticos cuiusvis generis anathematibus plectens et usque ad tempus quo nos vivimus omne aditum ad verum dialogum theologicum interclusit. In fine, ut infra legimus, Ospitalis naufragium fecit. Verus homo politicus et victor rex Henricus IV evasit.


De bellis religionis

Flamma lutherana exardescit at mox exstinguitur.


8. Iam anno 1508º, id est novem annos ante quam Lutherus theses suas celeberrimas ad ianuam ecclesiae Wittembergensis applicuit, Faber Stapulensis (Jacques Lefèvre d’Étaples), theologiae professor in studiorum universitate Sorbonnica, scriptis publice evulgatis opiniones proferebat quibus quasi praecursor Lutheri exstitit. Docebat per exemplum revertendum esse ad fontes, id est ad textus originarios: «Quia abstinuimus a lectura textuum originalium monasteria peribant, pietas mortua est, et homines bona terrestria caelestibus praeferunt». Audacissimus homo defendebat salutem per fidem non per opera lucrari posse, vindicabat auctoritatem exclusivam Sacrae Scripturae et reprehendebat orationes latinas, coelibatum sacerdotum et cultum sanctorum. Ut fidelibus laicis aditus ad Verbum Dei pateret, Bibliam in linguam francogallicam transtulit. Protectionem Aulae Regiae imprimis sororis Regis Francisci primi sibi conciliare valebat. Haec protectione eo magis egebat, quia a collegis in studiorum universitate omnino non amabatur. Luthero excommunicatione innodato in magno discrimine erat, quia is qui sententias haeretici damnati sustinet, ipse haereticus praesumitur. Sub umbra vero protectionis regiae traquillum finem invenit.

9. Aliis fortuna non eo modo arrisit. Regis Francisci primi modus agendi in Lutheranos et postea Calvinistas mutabatur. Initio regulam «hostis hostis amicus» secutum esse videtur. Quia in quasi perpetuo, tantum indutiis interrupto, bello cum imperatore Caroli quinti implicatus est, principes protestantes in Sacro Imperio ei quasi socii naturales sunt. Ita quominus in proprios subditos lutheranos saeviat impeditur. Anno 1534º cum Electore Saxoniae convenire conatur, quia Melanchthonem ad Aulam suam allicere cupit. Propositum non perficitur. Interea enim Lutherani francogallici nimiam confidentiam ostendebant, rex offenditur, sollicitationibus quae ab episcopis et imprimis a studiorum universitate sorbonnica adducuntur cedit, persecutiones incipiunt, rogi inflammantur. Sub fine vitae ipsius (moritur anno 1547º) haeretici a Parlamentis per totum regnum insectantur.

De regno Henrici secundi


10. Successor Francisci primi est filius eius, Henricus secundus. In actu incoronationis promittit, se vulnera Ecclesiae sanaturum esse, quae ei ab uno singulo homine, scilicet a Luthero illata sunt. Aliter ac pater non irritatione quadam sed intima persuasione motus agit. Pugna acrior fit, quod rex promisit, legibus latis ad effectum deductur. Anno 1551º Edicto loco Châteaubriand lato, defensio regni contra «luem pestiferam» haereticorum ratione disponitur. Suspecti persequendi, libri censurae submittendi sunt; ludi magistri et professores universitatum testimonio fidei catholicae egent, quoad orthodoxiam doctrinae eis strictissime invigilandum est. Bona subditorum, qui Genavam, ad «Romam Calvinistarum» confugiunt, publicantur. Anno 1557º Edictum loco Compiègne fertur, quo omnibus regnicolis officium urgetur «vivendi in timore et oboedientia Dei eiusque Ecclesiae in pace et tranquillitate». Non tantum haeretici convicti poena capitali puniendi sunt sed etiam ii qui Deum aut sanctos publice iniuria afficiunt et ii qui se Genavam conferunt. Die 10º mensis Iulii anno 1559º rex calamitatis causa in turneamento moritur, quadraginta annos natus. Successor eius est filius Franciscus secundus, qui eo tempore quindecim annos explevit.

De regno Francisci secundi


11. Anno 1560º rex duobus Edictis pacem promovere studet. Primo, quod Ambaciae id est Amboise latum est et ea de causa Édit d’Amboise nominatur, duram coercitionem a patre suo in haereticos factam ad haeresim exstinguendam non valuisse statuit. Perseverare idem esset ac multorum, virorum, feminarum immo infantium sanguinem effundere, «id quod perpetui luctus causa esset, essetque contra nostram naturam et non conveniens nostrae iuventuti» [8]. Omnium factorum dictorumque veniam et oblivionem sancit, excipiuntur tantum praedicatores calvinistici et coniuratores. At pax sperata non venit. Die 16º mensis Martii quidam coniurati nobiles hugenotici impetum in castrum Ambaciae, ubi rex cum suis commoratur eo fine ut regem comprehenderent attentant. Calvinum ipsum ante inceptum interrogaverant utrum licitum sit, quod ille negabat. Successu carent, castrum a duce de Guise mira animi praesentia defenditur, coniurati capitivi confestim a muro suspenduntur.

12. Die 20º mensis Maii Michael Ospitalis Cancellarius Regni nominatur. Eo auctore novum Edictum quod dicitur l’Édit de Romorantin latum est, quod mirabilem sapientiam iuridicam et peritiam gubernandi spirat. Excercitium religionis protestanticae cuiusvis ritus et doctrinae in toto regno vetatur, simul omnes conventus sive publici sive privati. Catholici contenti sunt. At tribunalibus civilibus competentia tollitur de rebus fidei iudicandi, demandatur tribunalibus ecclesiasticis, quae vero non possunt sine assistentia «brachii saecularis» neque poenam capitalem neque poenas corporales neque poenam carceris irrogare, sed tantum poenas ecclesiasticas e.gr. excommuncationem vel amissionem beneficorum vel amotionem hominis ecclesiastici a munere. Inde quaevis coercitio conscientiarum vitatur, sub condicione tamen, ut nova religio publice non exerceatur. Neque hugenoti contenti sunt. A Consilio Regni, qui mense Augusti in castro Fontis Blaudi (Fontainebleau) cogitur, dux Calvinistarum magister classis Coligni postulat, ut Calvinistis quaedam loca concedantur, ubi pacifice sacra celebrare queant.

De regno Caroli noni


13. Die 5º mensis Decembris anno 1560º rex Francisus secundus moritur, sedecim anno natus. Successor est frater eius, Carolus nonus, qui anno 1550º natus minoris aetatis est. Mater eius, Catharina de Medis et procuratrix regni. Primus ipsius gressus est actus humanitatis: Ospitale instigante mense Ianuario iubet ut omnibus qui causa religionis in carceribus retineantur, libertas reddatur. Hugenoti ei grates non habent. Mensibus Februarii et Martis in regionibus meridionalibus fit id, quod a posterioribus «Quaresima hugenotica» nominabatur: hugenoti armati conveniunt, catholicos aggrediuntur, ecclesias diripiunt, incendiunt, sacerdotes et religios mactant. Potestas civilis impotens monstratur. Procuratrix regni coacta est, summum imperium triumvirato demandare, quorum praestans dux Franciscus de Guise est. Omnes tres Ospitalem oderunt. Is vero confidentia Catharinae fretus, viam ad pacem invenire mira patientia pergit. Novo Edicto regali Calvinistis privatim congregari licet, optio eis datur in regno «more catholico et sine scandalo» [9] vivendi aut emigrandi omnibus bonis retentis.

14. Iam occasione Statuum Generalium (les États généraux) qui initio anni 1561i convocati sunt, Tertio Statui concilium nationale cogendum esse visum est quo ecclesia reformanda et quaevis causa dissidii e medio tollenda sit. Quasi ad concilium praeparandum Ospitalis mense Septembri repraesentantes utriusque factionis in locum Poissy ad disputationem publicam habendam invitavit. A Genava venit Thedorus Bezae, amicus intimus et cooperator Calvini. Ut fere in omnibus disputationibus theologicis huius temporis contigit, exitus spem fefellit. Cancellarius initio colloquii praesentes alloquitur, dicens bello civili Francogalliam perditam iri, conscientias cogi non posse, spem in reformationem Ecclesiae ponendam esse, qua reformatione feliciter peracta omnes christiani denuo in gremium unius Ecclesiae revertantur. Sententiae nimis manifestae ut efficaces esse possent. Participes catholici theses haereticas Bezae ne quidem auribus percipere volebant. Implacabiles disputantes secesserunt. Indefatigabilis Ospitalis viam pacis quaerere perrexit.

15. Die 17º mensis Ianuarii anno 1562º Edicto qui l’Édit de Saint-Germain-en-Laye nuncupatur, calvinistis exercitium religionis publicum extra muros oppidorum conceditur, intra muros eis privatim in eorum domibus ad sacra celebranda convenire licet. Synodos et consistoria habere tantum permittente et praesente magistratu regali possunt. Ospitali annus 1562us est annus ater. Parlamentum Lutetiae Parisiorum registrationem Edicti recusat. Die 1º mensis Martii milites catholici in oppidolo Vassy in hugenotos qui ad sacra celebranda convenerant, impetum faciunt et plus quam triginta interficiunt. Bellum imminet. Dux Franciscus de Guise regem et matrem eius a castro Fontis Blaudi abripere et quasi captivos Lutetias ducere curat, ubi in sua postetate sunt. Catarina Edictum Ianurarii in urbe Lutetiae Parisiorum adhibere vetat. Mense Aprili primum bellum apertum inter duas factiones incipit. Hugenoti reginam protestanticam Angliae Elisabetham adeunt, ei Portum Gratiae (Le Havre) tradunt et pro hac concessione auxilia militaria accipiunt. Nihil prodest, die 19º mensis Decembris catholici victoriam definitivam reportant, duces hugenotici aut mortui aut captivi sunt. Res hugenotica omnino perdita esse videtur.

16. Fortunae vero rota volvitur, die 18º mensis Februarii anno 1563º dux Franciscus de Guise a homicida interficitur. Factio catholica decapitata est. Ospitalis bona occasione fruens die 19º mensis Martii huius anni Ambaciae Edictum de pacificatione promulgandum curat. Hoc Edicto iam lineamenta futuri Edicti Namnetensis exhibentur:
(1.)     Libertas conscientiae omnium subditorum tuetur.
(2.)     De libertate cultus distinguendum est:
(2.1)    Libertas cultus catholici ubique in regno praestatur;
(2.2)    Libertas cultus calvinistici coartatur:
(2.2.1)  Magnatibus, id est magnis feudatariis licet in territoriis suis publice sacra secundum ritum calivinisticum celebrare;
(2.2.2)  Hominibus simplicibus tantum licet publice sacra secundum ritum calvinisticum in uno loco uniusquisque balliviae celebrare, templa non permittuntur in centro oppidorum sed solum in suburbiis; Luteta Parisiorum non nisi exercitium publicum cultus catholici conceditur.

17. Die 17º mensis Augusti rex Carolus nonus aetate maior declaratur. Initio anni sequentis usque ad annum 1566um rex iuvenis una cum matre et dignitariis Aulae regiae «iter Gallicum» facit, spe fultus ut praesentia sua pacem regni stabilire queat. Spes ad irritium cecidit, hugenoti pacificatione Ambaciensi minime contenti sunt. Unus de ducibus eorum, Dux de Condé clam et repente persona regis et matris ipsius potiri conatur, audax facinus bonum eventum non habuit. Hugenoti arma capiunt, secundum bellum religionis cooritur. Urbs Lutetia Parisiorum obsidione cingitur. Excercitui regis contingit caput francogalliae liberare. Catarina, quae adhuc iuvenem regem quasi habenis ducit, putat modum cum moderatione gubernandi frustratum et ideo ab eo discedendum esse; Ospitalem, quem responsabilem huius iacturae habet, dimittit. Ad pacem, (verius indutias) obtinendam, rex pactione pacis die 23º mensi Martii in loco Longjumeau facta, Edictum anno 1563º latum omnibus cum partibus restituit. Interim arma parat. Versus finem huius anni se satis armatum esse putat ad ictum infligendum. Duobus Edictis, die 18º mensis Septembris et 22º mensis Decembris latis cunctas libertates Calvinistis usque ad hunc diem concessis tollit, nihil praeter libertatem conscientiae eis relinquitur. Cultus publicus religionis non nisi catholicis permittitur; pastoribus acatholicis ut intra quindecim dies e regno emigrent iniungitur; omnes ministri et officiales regis calvinisticae confessionis ab officio amoventur; iudicibus parlamentorum et professoribus studiorum universitatum praecipitur ut iusiurandum catholicismi praesent.

18. Hugenoti non parati sunt ad subiectionem. Tertius bellum religionis cooritur. Duces hugenotorum sunt Henricus a Navarra, futurus rex Francogalliae eius nominis quartus, Henricus Dux de Condé et classis praefectus Coligny. Anceps exitus belli utramque partem ad transigendum inducit. Die 8º mensis Augusti Edicto loco Saint-Germain-en-Laye lato Edictum Ambaciae anno 1563º latum in integrum restituitur, insuper hugenotis quattuor oppida ut «loca secura» [10] (places de sûreté) at tempus duorum annorum ceduntur. Ut pax etiam inter familiam regiam restituatur, matrimonium Henrici a Navarra cum sorore regis paciscitur.

19. Anno 1572º Henricus qui nunc post mortem matris suae rex Navarrae est, Lutetiam Parisiorum ad nuptias celebrandas venit, una cum eo multi duces et nobiles factionis hugenoticae. Quasi caeci in foveam inciderunt. Die Sancti Bartolomaei id est 23º mensis Augusti circa mediam noctem strages paratae incipiunt, plurimi occidione occumbunt. Henrico parcetur, sed «mucrone ad collum» ut postea dicere solebat, religionem calvinisticam abiurare et catholicam amplecti cogitur. Quamvis affinis regis simul captivus est. Rex Carolus nonus, qui putat nunc factionem hugenoticam quasi decapitatam et ea de causa inermem esse, crudelissime e somniis expergiscitur. Quartum bellum religionis cooritur. Hugenoti nunc omnino a rege deficiunt, se omni obligatione fidei solutos esse declarant. In oppidis et regionibus ubi numerosiores et potentiores sunt imprimis in regionibus meridionalibus propriam civitatem foederalem et aristocraticam omnino a regno seiunctam constituunt. Exemplo sunt Provinciae foederatae Nederlandiae quae eodem fere tempore se a dicione regis Hispaniae liberas declarant. Regentes novae rei publicae tributa regi solvenda sibi percipiunt, ad defensionem praeparandam praeter strenuos et fideles milites suae religionis etiam mercenarios alienigenos conducunt; foedera cum ceteris potestatibus, Anglia, Nederlandia, Principibus Germaniae, Cantonibus Helvetiae feriunt, Gallia videtur in duas civitates divisa esse. Quartum bellum iterum indutiis interrumpitur. Utraque factio mora et requie eget.

De regno Henrici tertii


20. Die 13º mensis Maii anno 1574º rex Carolus nonus moritur. Secundum legem hereditariam iuxta quam corona regni hereditate inter proximus agnatos transmittitur successor est frater eius, Henricus tertius huius nominis, qui eo tempore corona Poloniae insignitus est, cui confestim renuntiat ut regno Francogallico potiatur. A subditis francogallis non amatur, propter inclinationes sexuales «rex Sodomae» nuncupatur. Frater ipsius, minor natu, Franciscus Dux d’Alençon, qui ipse spem alebat ut rex Francogalliae fieret ab Aula regia ad Hugenotos fugit. Ipsi inde denuo parati sunt ad bellum suscipiendum. Etiam Henricus rex Navarrae se liberat, ad pristinos socios revertitur, abiurationem coactam abiurat. Quintum bellum religionis cooritur, per totum annum 1575um pugnatur. Rex videtur veram pacem desiderare. Die 6º mensis Maii anno 1576º loco Beaulieu novo Edicto quasi pactioni pacis subscribit [11]. Calvinistis exercitium publicum religionis conceditur in toto regno sine restrictione, exceptis urbe Lutetia Parisiorum et locis ubi rex sedem capit. Octo loca secura illis conceduntur. Ne in futurum ad arma, sed ad tribunalia confugiant, in unoquoque Parlamento camerae paritariae instituuntur, quae pari numero iudicum religionis calvinisticae et catholicae constant, quarum competentia est sententias ferre in litibus inter partem catholicam et calvinisticam vertentibus.

21. Haec pactio pacis, sub cuius regulis hugenoti pacifice vivere potuissent, secundum rhythmum iam notum, vim contrariam catholicorum excitat. Eodem anno, duce Francisco de Guise, filii illius Francisci qui anno 1563º interfectus est, «unio sancta et christiana» catholicorum sub nomine Ligae conflatur. Declaratione loco Péronne edito, promittunt se contra haereticos usque ad eorum extinctionem decertaturos esse. Rex timidus callide agere putat si ipse Ligae praeest. At ab hoc tempore quasi sub auctoritate praepotentis ducis Lotharingiae est. Coactus est Status Generales Regni in oppido Blois convocare ibi sollemne promittit se in regno suo non nisi unam religionem toleraturum esse, «iuxta iusiurandum quem iuravit in caeremonia consecrationis ad regem». Tempus prosperum videtur ad bellum suscipiendum, frater regis se abalienavit a sociis hugenotis, et inter eos divisiones ortae sunt. Sextum bellum religionis cooritur. Hugenotis prosperum non est. Mense Octobri anno 1577º novo Edicto oppido Bergerac latum, libertates anno proximo praeterito concessae valde artantur: Cultus publicus permittitur tantum certis locis; in cameris paritariis tribunalium eis tantum tertia pars iudicum conceditur. Octo loca secura ad sex annos eis manento. More iam consueto sequntur nova bella, id est sextum et septimum, nova Edicta. Henricus rex Navarrae magis magisque fit dux communis hugenotorum.

22. Anno 1584º rerum condicio vere displodens fit. Die 10º mensis Iunii frater regis moritur. A rege, quamvis matrimonio iunctus sit, infantes non exspectantur. Proximus agnatus et iuxta legem Salicam heres coronae est Henricus rex Navarrae. Duces Ligae datam occasionem nacti catholicos ad bellum et contra hugenotos et contra regem suscipiendum excitant. Rex perterritus pactione die 7º mensis Iulii anno 1585º loco Nemours facta quasi se regno abdicat, auctoritatem ducibus Ligae remittit. IIs instigantibus die 18º Edicto subscribit quo hugenoti in toto regno exstingui posse sperat: Quivis cultus religionis praeter catholicum interdictur; pastores acatholici intra mensem, alii acatholici qui non abiurant intra spatium sex mensium a regno discedere iubentur. Henricus rex Navarrae omnia iura ad coronam regni perdidisse declaratur. Die 9 mensis Septembris Sixtus Papa Quintus [12] auctoritate Supremi Pontificis, qui sibi ius reges instituendi et amovendi vindicat, nisus, Henricum etiam a regno Navarrensi destitutum esse declarat. Henricus nunc non tantum pro causa hugenotica sed etiam pro duabus coronis et pro vita sua servanda pugnat. Octavum bellum religionis cooritur, multis vicissitudinibus usque ad annum 1589um protrahitur. Interim potestas Ducis de Guise magis magisque crescit. Anno 1588º incolae Lutetiae Parisiorum milites regis ex urbe fugant et, concionatoribus concitati, ducem Ligae cum exercitu eius admittunt. Rex ipse clam urbem relinquit. In desperationem deiectus ad ultimum auxilium descendit: diebus 23º et 24º mensis Decembris anno 1588º Dux Franciscus de Guise et frater eius Sanctae Romanae Ecclesiae Presbyter Cardinalis occasione conventus Statuum Generalium Regni iussu regis interficiuntur. Henricus tertius Henricum regem Navarrae iure non facto destitutum sibi conciliat. Exercitus regis Franciae una cum exercitu hugenotorum urbem Lutetiae Parisiorum obsidione cingunt. Odium catholicorum in immensum crescit. Die 1º mensis Augusti anno 1589º Jacques Clément Ordinis Praedicatorum cui habitus sui ordinis viam ad regem patefecit eum letaliter ferit. Secundum legem fundamentalem regni Henricus rex Navarrae est rex Francogalliae Henricus quartus. At excommunicatione innodatus, bulla papali omnibus iuribus privatus, potestne auctoritatem regiam sibi vindicare?

De victoria Henrici quarti


23. Rerum condiciones hominem minus fortem facile ad desperandum adduxissent. Deest pecunia, desunt milites. Liga catholica minime parata est ad regem novum agnoscendum, urbs Lutetiae Parisorum ei portas non aperit. Rex Hispaniae datam occasionem nactus filiam suam neptem regis Henrici secundi cuius mater ex stirpe regia francogallica nata erat reginam proponit et asseclis Ligae subsidia porrigit. Gregorius Papa XIV [13] anno 1591º excommunicationem Henrici definite confirmat et ad omnes asseclas eius extendit. Interim populus ardenter pacem desiderat. Tota fere terra in statu horribili est, militibus utriusque factionis vastata. Homines fame vel pestilentia pereunt. Ut res religionis si non ad pacem redigantur, saltem sedantur, rex Edicto loco Mantes mense Iulio anno 1591º lato «per modum provisionis et praestolans pacificationem generalem» [14] Edictum mense Octobri anno 1577º latum (vide supra n. 21) iterum vim exercere iubet, quo actu Edictum hugenotis molestissimum quod anno 1585º a rege Henrico tertio latum est abrogatur. Veram pacem eo modo restituere nequit.

24. Die 26º mensis Ianuarii anno 1593º Lutetiae Parisiorum negotia Statuum Generalium Regni incipiunt. Henricus interesse non potest, quia adhuc Parisiensibus invisus est. Status Generales Dux de Mayenne e domo Lotharingia convocavit, unus ex acerrimis osoribus Henrici, qui sperat se a conventu in regem renuntiatum iri. Invitatio sub sigillo fit quod solium regale vacuum exhibet. Plures candidati presentantur, nullus ex iis conventui placet: «Regem regali sanginis francogallici catholicum volumus», hac deliberatione Henricum inescare conantur. Ille nunc scit pretium, paratus est ad solvendum. Die 16º mensis Maii huius anni publice declarat se in gremium Ecclesiae catholicae reverti velle. Res non est facilis factu. Henricus non est paganus quidam qui a missionario ad fidem christianam amplectendam inducitur, ne haereticus quidem simplex sed relapsus est, qui nomen catholicum gladio in manu impugnaverat. Initio est catechumenus, a theologis, inter quos et episcopi sunt, institutionem accipit. Dies 25us mensis iulii anno 1593º est dies Domini, in venerabili basilica Santi Dionysii, ubi sepulcra regum Francogalliae sunt, apparatu magnifico ecclesiastico, pugnax calvinista catholicus evadit. Ante portam sollemni iureiurando se in romana apostolica et catholica ecclesia vivere et mori velle, seque ad eam sangine et vita sua contra omnia pericula defendendam paratum esse; se nullam haeresim toleraturum esse promittit. Archiepiscopus Avarici (Bourges) confessionem eius exceptus eum absolvit. Henricus adest sanctae missae et accipit sacram communionem. Omnia neglecto iure canonico fiunt. Peccatorem staturae Henrici absolvere ad Pontificem Romanum tantum pertinet. Utrum absolutio rata sit necne in dubium vocatur. Feliciter cives vexati et pacem desiderantes de subtilitatibus huius generis non multum curant. Die 27º mensis Februarii anno 1594º Henricus Carnuti (Chartres) oleo sacro dignitate mystica quae regibus Francogalliae competit augetur. Voto a facultate theologica studiorum universitatis Sorbonnicae prompto sacra unctio rata esse declaratur. Papa vero minime contentus est. Post lungas et sinuosas tractationes Papa Clemens VIII [15] die 30º mensis Augusti anno 1595º Henrico absolutionem impertit. Ex nunc Henricus quartus est inconcussus rex Francogalliae. Armis et pecuniis, dolis et vocibus blandis subditis suis pacem restituit, terra reflorescit. Usque ad hodiernum diem a populo francogallico magna veneratione colitur.

De Edicto namnetensi


De tractationibus


25. Via quam sors Henrico praeparaverat, eum ad fastigium regale fert, hugenotis vero est via crucis. Illo tempore quo Henricus eorum commilito erat, quo contra Ligam cum iis pugnabat, cum eo se victoriam reportaturos sperabant. Cum viderent victoriam ultimam fieri non posse, Henricum coactum esse cum catholicis transigere, cum audirent iusiurandum ipsius de haresi evellenda, timebant ne piaculum fierent pacis. Mense Iulii anno 1594º conventus hugenotorum in loco Sainte-Foi coactus institutiones Provinciarum foderatarum (supra n. 19) instaurat quae nunc ad totam Fracogalliam extenduntur quam sex provinciis dispertiunt, quarum singulae consilio composito electis nobilibus pastoribus et presbyteris reguntur. Supra consilia provinciarum est consilium generale totius Francogalliae quod constituitur deputatis a consiliis provinciarum cum mandato imperativo missis. Munus Consilii generalis est cum rege de statu religionis calvinisticae tractare, sed propter mandatum imperativum tractationes tardae et laboriosae sunt. Rex ut religionem mutavit sic amicitias servavit. In Aula regia multi hugenoti sunt, in quos rex fiduciam ponit, hi, difficultatum quibus rex gravatur non ignari, nomine regis cum deputatis hugenotorum per duos fere annos agunt. Die 30º mensis Aprilis anno 1598º (non die 13º ut saepius legitur) quattuor deputati calvinistarum congruentibus facultatibus instructi documentis pacis inter regem et subditos suos calvinisticos subscribunt.

De partibus conventionis


26. Quod «Edictum Namnetense» solet nuncupari est summa quattuor textuum:
  • Edictum proprie dictum quod nonaginta duo articulis quibus inest pondus generalis constat;
  • Quinquaginta sex articuli secreti sive speciales quibus imprimis de quaestionibus ad singulos locos vel singulas personas pertinentes disponitur;
  • «Breve» (Brevet) primum: Rex promittit se quotannis certam summam pecuniae ad ecclesias calvinistarum conservandas et ad pastores alendos praestaturum esse;
  • «Breve» secundum sive articula secreta: Rex hugenotis in summa centum quinquaginta sex loca secura cedit et insuper sustentationem praesidiarum se praebiturum esse promittit.


De nomine deque instrumentis Edicti:


28. Textus maioris antiquitatis sic inscribitur: «Edictum Namnetense in favorem illorum de religione de qua praetendunt esse reformatam» [16];
Textus qui in actis parlamenti Lutetiae Parisiorum asservatur simpliciter inscribitur «Edictum Namnetense»;
Textui qui anno 1599º ab officina typographica officiali coronae francogallicae publici iuris factus superscriptus est titulus «Edictum et declaratio Regis de superioribus edictis pacificationem spectantibus» [17].

29. Archetypum instrumenti cui et rex et repraesentantes hugenotorum subscripserunt iam non exstat. Copia vero quam fortasse hugenoti Genavam miserant, servatur in bibliotheca studiorum universitatis Genavensis. Studia vero excitat quod textus copiae genavensis cum textu exemplari a Parlamento Lutetiae Parisiorum registratum qui ideo vim legis obtinuit, discrepat. Omnes loci ubi textus immutatus est, hugenotis incommodum ferunt. Causa mutationum facile intellegitur. In memoriam revocandum est, Edictum – quamvis textus quasi pactione inter regem et hugenotos facta statutus est – natura sua iuridica est lex a rege lata ergo rex eum mutare potest, id quod fecit, quia Parlamentum Lutetiae Parisiorum perscriptionem in actis recusabat (vd. supra, n. 4). Rex coactus erat ad transigendum. Textus alteratus a Parlamento accipitur.

De nomine partium


30. Iis qui in studiis iuris gentium incumbunt, bene notum est problema «realismi» nominum. Nomina in iure plus sunt quam flatus vocis. Si adversarius sibi vindicat titulum quem alius ei non concedit, non eum hoc titulo alloqui oportet. Qui usurpatorem quendam allocutione legitimi principis honorat, ei speciem saltem legitimitatis tribuit. Interdum vero necessarium est etiam cum usurpatore agere, ideo artis «diplomaticae» (iuxta hodiernam significationem huius vocabuli) est, formulam invenire qua usurpator non offenditur quaque quaevis species agnitionis vitatur. Saeculo 16º problema acuitur quia nunc de communitatibus religionis denotandis agitur quae sibi invicem legitimitatem et ius ad exsistentiam negant. Nomina quae hodie usurpare solemus, sicut «protestantes», «calvinistae», «hugenoti» subsidia tantum ad facta historica describenda, nullo vero modo definitiones exactae iuridicae vel theologicae sunt. Cunctis hominibus christianis cuiusvis denominationis bene nota est illa pars symboli fidei quam pronuntiantes confitemur nos credere in «unam sanctam catholicam et apostolicam Ecclesiam». In initio historiae Ecclesiae christianae de significatione vocabuli nullum erat dubium. Postea, progredientibus scissionibus christianitatis ad partem tantum significandum coartatus est ita ut lutherani p. ex. hodie fidem in «unam sanctam christianam et apostolicam Ecclesiam» confitentur. In Imperio sacro romano factio lutherana secundum confessionem fidei quae anno 1530º Comitiis Augustae Vindelicorum Statibus Imperii proposita est, «Augustanae Confessioni addicti» nominantur, pars calvinistica vero in art. VII § 1 Instrumenti Pacis Osnabrugensis: «ii qui reformati vocantur». In Edicto namnetensi rex, nunc catholicus conversus, calvinistas hoc nomine honorandos esse non putabat, inde illa formula: «ceux de ladite religion prétendue réformée», quam latine: «illi de religione de qua praetendunt esse reformata» reddere conati sumus.


De praeambula Edicti namnetensis


Mos erat in Francogallia antiqui regiminis, actus legislativos praeambulis ornare, quibus finis et causa legis exponerentur. Praeambula Edicti namnetensis est eximie amplus et dicendi genere excultissimo redacta. Henricus de periculis in quibus erat narrat et Deo gratias agit quia sibi permisit omnia superare et populo pacem restituere. Pace restituta nunc tempus esse leges ferendi quibus et catholici et «illi de religione de qua praetendunt esse reformata» pacifice convivere possent. Multum deplorandum esse quod Deus non permisit ut omnes fideles eum eodem forma eademque religione adorarent. In fine praeambulae Edictum «perpetuum et irrevocabile» [18] esse declarat.


De pace restituenda


Primum regi cordi est, ut pax praecaria conservetur. Id non nisi amnestia generali proclamata fieri posse putat.

Art. I [19]
Primo (iubemus) ut utrimque memoria rerum gestarum ab initio mensis martii anni 1585i usque ad tempus ex quo regnum accepimus et motibus qui praecesserunt et occasione ipsius fiebant, deleatur et oblivioni tradatur quasi non sint gestae.
Non licebit neque permittitur accusatoribus nostris publicis neque aliis personis quibuscumque sive publicis sive privatis quocumque tempore vel quacumque occasione eorum mentionem facere, vel processum aut accusationem in quocumque tribunali aut iurisdictione instituere.

Obligatione obliviscendi non solum iudices et accusatores publici tenentur, sed etiam homines privati:

Art. II. [20]
Interdicimus omnibus subditis nostris cuiusvis status et qualitatis sint illarum rerum gestarum memoriam renovare, desiderio ultionis actuum anteactorum quavis causa vel quovis praetextu se aggredi, sibi iniuriam inferre se invicem lacessere, de illis disputare, verbis disceptare, rixari vel se offendere verbo vel actu, sed se retinere et pacifice convivere ut fratres amici et concives; sub poena in contra agentes ut infractores pacis et perturbatores tranquillitatis publicae.

Necessarium videtur ut «rabies theologorum» utriusque partis coerceatur.:

Art XVII. [21]
Interdicimus omnibus concionatoribus, lectoribus et aliis qui publice loquuntur, ne verba, orationes et sententias quae aptae sint ad populum concitandum usurpentur. Multo magis iussimus et iubemus ut se retineant et modeste se gerant nihil dicentes nisi quae instructioni et aedificationi auditorum et conservationi quietis et tranquillitatis quam in nostro dicto regno stabilivimus utilia sunt; contra agentes poenis nostris edictis praecedentibus stabilitis plectentur. Iubemus definite accusatoribus generalibus nostris et eorum vicariis ut ex officio in eos animadvertant, quod si non faciunt ipsi ut personae privatae puniantur et a muneribus amoveantur.

De statu religionis catholicae


Religio catholica est, ut antea, sola et unica «religio status»:

Art. III. [22]
Iubemus ut religio catholica apostolica et romana reditegretur et iterum instituatur in omnibus locis et partibus huius regni nostri et regionum sub dicione nostra ubi eius exercitium interrupta est, ut ibi pacifice et libere exerceatur sine ulla perturbatione nec impedimento.
Interdicimus definitissime cuivis homini cuiuscumque status, qualitatis vel condicionis sit, sub poenis supra dictis, ne turbent, vexent vel interpellent ecclesiasticos in sacris celebrandis, in decimis fructibus redditibus beneficiorum fruendis et percipiendis, neve omnium ceterorum iurium et officiorum quae ad eos pertinent.
(Iubemus) ut omnes qui occasione motuum ecclesiis, domibus, bonis et redditibus supradictorum ecclesiasticorum potiti sint eosque detineant et occupent illis totam possessionem et pacificum usum in eodem statu iurium, libertatum et cautionum in quo ante spoliationem erant, relinquant.
Item interdicimus definitissime illis de religione de qua praetendunt esse reformatam, ne conciones neve aliud exercitium dictae religionis in ecclesiis, domibus et habitationibus dictorum ecclesiasticorum habeant.



De statu hugenotorum


Ex articulo supra laudato luculenter patet, in regno francogallico nullam paritatem religionem esse ut in Imperio sacro, secundum illam pulcherrimam formulam: «ita ut quod uni parti iustum est, alteri quoque sit iustum» [23]. Ad statum catholicorum, qui est status generalis, definiendum singulus articulus sufficit; temperatio vero iurium hugenotorum pluribus normis eget.

Hugenotis conceditur libertas conscientiae:

Art. VI. [24]
Ne relinquatur ulla ansa perturbationum et contentionum inter subditos nostros permisimus et permittimus illis de dicta religione de qua praetendunt esse reformatam vivere et commorari in omnibus oppidis et locis huius regni nostri et regionum sub dicione nostra sine investigationibus vexationibus molestiis vel coactione ad aliquid faciendum religionis causa quod contra eorum conscientiam est, neque huiusce causa perquirantur in ipsorum domibus aut locis ubi habitare velint; sub condicione quidem ut omnia servent quae in praesenti Edicto cautae sunt.

Exercitium publicum religionis eis tantum certis in locis conceditur:
  • Quibusdam feodatariis maioris ordinis et familiis ipsorum in sedibus ad eos pertinentibus sacra iuxta regulam calvinisticam celebrare licet; in aliis aedificiis tantum cum ipsimet adsint (Art. VII).
  • Feodatariis minoris ordinis sacra iuxta ritum calvinisticum tantum in domibus cum familia celebrare licet. Permissio extenditur ad conventus peculiaris causae, e. gr. baptismi celebrandi, ubi non plus quam triginta homines adsunt. In territoriis vero feodatariorum catholicorum quibus ius vitae necisque competit, actiones huius generis tantum cum assensu feodatarii permittuntur (Art. VIII).
  • Cultus divinus iuxta ritum calvinisticum in iis locis et oppidis regni permittitur, ubi in annis 1596 et 1597 pluries publice exercebatur (Art. IX).
  • Praeter locis supra nominatis, hugenotis solum licet sacra secundum eorum ritum in territoriis quae regi immediate subsunt et ibi non nisi in loco constituto anteurbano celebrare. Excipiuntur sedes archiepiscoporum et episcoporum, ibi tantum in locis vicinis eis exercitium publicum eorum religionis permittitur (Art. XI).
  • Omnino vetatur quodvis exercitium religionis calvinisticae in aula regia et in urbe Lutetiae Parisiorum, at nullo modo licet hugenotos ad aliquid facientum cogere, quo conscientia laedatur, donec se huic Edictio conformant (Art. XIV).
  • Praeter loca in Edicto recensita, hugenotis nullum exercitium religionis, neque publice neque privatum conceditur (Art. XIII).
In locis ubi hugenotis exercitium publicum religions permittitur, eis licet apta aedificia erigere (Art. XVI). Eis est ius ad propria coemeteria (Art. XXVIII).

Quaedam obligationes erga Ecclesiam catholicam Hugenotis imponuntur:
  • Non tenentur sollemniis catholicorum interesse, sed diebus festibus eis negotia agere vel artificium publice exercere non licet (Art XX).
  • Obligantur more consueto Ecclesiae catholicae decimas solvere (Art. XXV).

Quod attinet ad iura quae hodie iura civium nominamus, hugenotis ampla aequalitas cum catholicis non negatur:
  • Aditus ad scholas et studiorum universitates non pendet a confessione (Art. XXII).
  • Hugenoti qui munera venalia emunt, non plus pretii solvent quam catholici. Non in sanctos, tantum in Deum iurabunt, quo privilegio et aliis occasionibus ubi iusiurandum praestandum est fruent (Art. XXIV).
  • Hugenotis accessus ad omnia regni officia patet (Art. XXVII).

Multis articulis, a XXXº usque ad LXVIIum agitur de constitutione tribunalium. Regi prudentissimo cui pax regni cordi erat, necessarium esse videbatur, hugenotis viam iuris aperire qua iura Edicto concessa defenderent ne viam facti ingrederentur. Sciens sententias tribunalium non semper modo logico latas sed praeiudiciis iudicum affectas esse, in parlamentis cameras paritarias instituit ad quas pertinebat, causas inter catholicos et hugenotos vertentes dirimere.

De sorte Edicti namnetensis


Moderatio rei religiosae Articulis Pacis Osnabrugensis statuta mutata forma usque ad nostrum tempus in Germania viget. Vita Edicti namnetensis brevior erat. Henricus pacificus anno 1610º a viro catholico necatur. Successor eius, filius Ludovicus decimus tertius cardinalem Richelieu primum administrum regni renuntiat, qui ad hugenotorum «statum in statu» abolendum protendit. Anno 1628º post diuturnam obsidionem praecipuus locus securus hugenotorum La Rochelle expugnatur. Hugenoti coguntur omnia loca secura regi cedere. Die 18º mensis Octobris anno 1685º rex Ludovicus decimus quartus Edictum namnetense quamvis ab auctore «perpetuum et irrevocabile» denotatum sit, abrogat, omnes hugenotorum libertates, etiam libertatem conscientiae e medio tollit.






[1] Jac. Aug. Thuani (Jacques de Thou) historiarum sui temporis, t. V, p. 782 a: «Caecilio et Justino Nassovio dimissis tandem edictum in Protestantium gratiam factum post longas altercationes et repetitas controversias finem accepit, et regio sigillo firmatum est Eidib. Aprilib., quod à loco Namnetense appellatum est» cit. a Jean-Louis Bourgeon, in Coexister dans l’intolérance – l’édit de Nantes (1589) (Michel Grandjean et Bernard Roussel ed), p. 25. Diei indicationem falsam esse luculenter demonstratur a ab auctore loco laudato pp. 17 ss. Optima editio textus invenitur in libro «L’Édit de Nantes, présenté et annoté par Janine Garrison; Éditions Atlantica 1997.

[2] Quoad nomen latinum cfr. inscriptionem libri: «Corpus Iuris Francici seu, absolutissima collectio arrestorum sive reum in Supremis Franciae Tribunalibus & Parlamentis iudicatarum» anno MDCCCIV Genavae publici iuris facto.

[3] Difficile latine redditur, fortasse: Dialogus inter doctum et simplicem civem.

[4] Les vrais héritiers de la Couronne, ce sont ceux qui sont dignes de porter le caractère de Dieu. S’il plaist à Dieu nous donner un Roy de nation française, son nom soit bénist; si de Lorraine, son nom soit bénist; si Espagnol, son nom soit bénist; si Allemand, son nom soit bénist. De quelque nation qu’il soit, estant catholique et remply de piété et justice, comme venant de la main de Dieu, cela nous est indifférent. Nous n’affectons la nation, mais la religion.

[5] Institutio Christiana, IV, 20, 31.

[6] Hodie inter omnes fere constat, vocabulum francogallicum «huguenot» versionem vocabuli helvetici «Eidgenosse» esse, cfr. Le nouveau petit Robert sub voce.

[7] Sic legitur nomen latinizatum in numismate.

[8] «chose qui tournerait à perpétuel regret, serait contre notre naturel et non convenable à notre âge».

[9] catholiquement et sans scandales

[10] places de sûreté

[11] La paix de Monsieur, «Monsieur» erat titulus fratris minoris natu regis in sermone aulico.

[12] Felice Perretti; 1585 – 1590.

[13] Niccolò Sfondrato, 1590 – 1591

[14] «provisoirement et en attendant la pacification générale»

[15] Ippolito Aldobrandini, 1592 - 1605

[16] «Édit de Nantes en faveur de ceux de la réligion prétendue réformée»

[17] «Édit et Déclaration du Roi sur les précédents édits de pacification»

[18] «perpétuel et irrévocable»

[19] Premièrement, que la mémoire de toutes choses passées d’une part et d’autre, depuis le commencement du mois de mars 1585 jusqu’à notre avènement à la couronne et durant les autres troubles précédents et à leur occasion, demeurera atteinte et assoupie, comme de chose non advenue.

Et ne sera loisible ni permis à nos procureurs généraux, ni autres personnes quelconques, publicques ni privées, en quelque temps, ni pour quelque occasion que ce soit, en faire mention, procès ou poursuite en aucunes cours ou juridictions que ce soit.

[20] Défendons à tous nos sujets, de quelque état et qualité qu’ils soient, d’en renouveler la mémoire, s’attaque, ressentir, injurier, ni provoquer l’un l’autre par reproche de ce qui s’est passé, pour quelque cause et préxtexte que ce soit, en disputer, contester, quereller ni s’outrager ou s’offenser de fait ou de parole, mais se contenir et vivre paisiblement ensemble comme frères, amis et concitoyens, sur peine aux contrevenants d’être punis comme infracteurs de paix et perturbateurs du repos public.

[21] Nous défendons à tous prêcheurs lecteurs et autres qui parlent en public, user d’aucunes paroles, discours et propos tendant à exciter le peuple à sédition. Ains leur avons enjoint et enjoignons de se contenir et comporter modestement et de ne rien dire qui ne soit à l’instruction et édification des auditeurs et à maintenir le repos et tranquillité par nous établie en notredit royaume sur les peines portées par nos précédents édits. Enjoignant très expressément à nos procureurs généraux et leurs substituts d’informer d’office contre ceux qui y contreviendront, à peine d’en répondre en leurs propres et privés noms, et de privation de leurs offices.

[22] Ordonnons que la religion catholique, apostolique et romaine sera remise et rétablie en tous les lieux et endroits de cestui notre royaume et pays de notre obéissance où l’exercice d’icelle a été intermis pour y être paisiblement et librement exercé sans aucun trouble ou empêchement.

Défendant très expressément à toutes personnes, de quelque état, qualité ou condition qu’elles soient, sur les peines que dessus, de ne troubler, molester ni inquiéter les ecclésiastiques en la célébration du divin service, jouissance et perception des dîmes, fruits et revenus de leurs bénéfices, et tous autres droits et devoirs qui leur appartiennent;

et que tous ceux qui, durant les troubles, se sont emparés des églises, maisons, biens et revenus appartenant auxdits ecclésiastiques et qui les détiennent et occupent, leur en délaissent l’entière possession et paisible jouissance, en tels droits, libertés et sûretés qu’ils avaient auparavent qu’ils en fussent déssaisis;

défendant aussi très expressément à ceux de ladite religion prétendue réformée de faire prêches ni aucun exercice de ladite religion ès églises, maisons et habitations desdits ecclésiastiques.

[23] Instrumentum Pacis Osnabrugensis, Art. V § 1.

[24] Et pour ne laisser aucune occasion de troubles et différends entre nos sujets, avons permis et permettons à ceux de ladite religion prétendue réformée vivre et demeurer par toutes les villes et lieux de cestui notre royaume et pays de notre obéissance, sans être enquis, vexés, molestés ni astreints à faire chose pour le fait de religion contre leur conscience, ni pour raison d’icelle être recherchés dans les maisons et lieux où ils voudront habiter, en se comportant au reste selon qu’il est contenu en notre présent Édit.

Zum GESAMTKATALOGZum ANFANG des Dokuments